Thalia Hoogstraat

In zijn tweede Thalia Theater ging Tuschinski anders te werk dan aan de Coolvest. Bij de verbouwing van Hoogstraat 323 tot bioscoop liet hij vóór het filmdoek een toneel timmeren. Niet al te diep, maar ruim genoeg om variété-acts, of, zoals dat toen genoemd werd, “specialiteiten” op te voeren. Thalia II onderscheidde zich door een gemengde programmering: films als basis, inclusief een lange hoofdfilm, afgewisseld met bijvoorbeeld twee live-optredens van een zanger of zangeres, een acrobaat, een goochelaar, dierendresseur, sterkste-man-van-de-wereld, sneldichter en wat al niet meer. Een slimme zet: het gaf het publiek het gevoel dat het bij Tuschinski meer kreeg dan elders, terwijl zo’n variété artiest vaak voor minder geld te huren was dan een goede film.

Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 stuitte het internationale handelsverkeer al snel op enorme beperkingen. Nederland had zelf nauwelijks een filmindustrie en zonder import kwamen de bioscopen goeddeels ‘droog’ te staan. Tuschinski moest iets verzinnen. Te meer omdat hij enkele maanden voor het uitbreken van de oorlog naast Thalia een tweede bioscoop in exploitatie had genomen: Cinema Royal aan de Coolsingel. Tuschinski moest in twee bioscopen iets op het doek zien te brengen in plaats van, zoals de meeste exploitanten in die tijd, maar in één.

Om het pendelen tussen Thalia en Royal rendabel te maken, moest er voldoende publiek komen om op zijn minst de bedrijfskosten van beide bioscopen te dekken en liefst ook nog winst te draaien. De gecombineerde zaalcapaciteit van Thalia en Royal lag in 1914 op ruim 800 toeschouwers. Dat was aanzienlijk voor die tijd, de meeste bioscopen hadden maar zo’n 200 tot 300 zitplaatsen. Gelukkig trok enkele weken na het uitbreken van de oorlog de vraag naar bioscoopvertier weer stevig aan. De bevolking was bekomen van de schrik en de filmdistributie kwam weer op gang, zij het van vooral oude films. Daarnaast werd de impact voelbaar van een aantal direct met de oorlog samenhangende ontwikkelingen die leidden tot een toename van het bioscoopbezoek.

Met de toename van de vraag zag Tuschinski kansen om zijn bedrijf verder uit te breiden, zeker toen bleek dat de verwerving van Cinema Royal goed uitpakte. In 1915 nam hij nog twee bioscopen over, midden oktober Scala in de Hoogstraat en een maand later Olympia aan de Binnenweg. Dit waren allebei relatief kleine en als tweederangs te boek staande theaters. Scala kreeg van Tuschinski meteen een uitgebreide opknapbeurt, Olympia werd begin 1916 onder handen genomen. Qua programmering vormden ze een tweede koppel, waartussen met films gependeld werd zoals dat ook tussen Thalia en Cinema Royal gebeurde. Andere Rotterdamse bioscoopexploitanten sloegen inmiddels ook de handen ineen om samen een programma te pendelen, maar met twee van zulke structureel pendelende bioscoopkoppels in bedrijf gaf Tuschinski zijn plaatselijke concurrenten voorlopig het nakijken. Met een gecombineerde zaalcapaciteit van zo’n 1200 stoelen, draaide niemand anders in Rotterdam week in week uit zoveel omzet als hij.

Het verfraaien en verbeteren van zijn bioscopen was een karakteristiek onderdeel van Tuschinski’s manier van opereren. Om de zoveel tijd kregen zijn theaters een facelift, meestal alleen van binnen, soms ook de façade. Voor een deel waren het aanpassingen die de doelmatigheid van een bioscoop vergrootten, bijvoorbeeld door uitbreiding van de zaalcapaciteit, het toevoegen van een toneel voor  variéténummers, en het verbeteren van de veiligheid. Maar minstens zo vaak ging het om het nog mooier, luxueuzer en indrukwekkender maken van een bioscoop. Thalia aan de Hoogstraat nam Tuschinski het vaakst onder handen. Al een jaar nadat hij de in augustus 1912 de gloednieuwe bioscoop in gebruik had genomen, paste hij de zaal een eerste keer aan. In 1919 ging Thalia zelfs volledig op de schop om er, zoals Tuschinski beloofde, de mooiste bioscoop van Nederland van te maken. Aanleiding was de aankondiging van de bouw van het Wester Bioscoop-, of kortweg WB-Theater aan de Nieuwe Binnenweg, dat flink groter en misschien ook mooier dreigde te worden dan Thalia. Al eerder, eind december 1917 was aan de Kruiskade Luxor geopend, de eerste “duizend-zitter” in Nederland. Tuschinski had nog steeds de meeste bioscopen in de stad, maar Thalia was zijn vlaggenschip en dat stak op den duur wat mager af tegen het bouwgeweld van zijn concurrenten.

Tuschinski’s eerste plan was om terug te slaan door een enorme nieuwe bioscoop te bouwen aan de Coolsingel op de plek van Cinema Royal en de daarnaast gelegen percelen, die Tuschinski in 1917 aankocht. De beoogde hoogte was 30 meter, vergelijkbaar met de gevel van het er tegenoverliggende stadhuis. Volgens een bericht in de Bredasche Courant was het gebouw uit te voeren “in witten natuursteen en sterk geprofileerd door fantastisch, maar streng in lijn gehouden beeldhouwwerk.” De oppervlakte van Cinema Royal zou in het nieuwe gebouw alleen nog maar plaats bieden voor de entree, met een “groote, marmeren voorhal” en daarachter “een tweede vestibule, in bijna Oostersche pracht uitgevoerd.” Hier kwamen “de cassa’s, terwijl langs met veelkleurig marmer bekleede wanden sofa’s gelegenheid tot rusten bieden. Vervolgens komt een schitterend trappenhuis, waarin de groote eeretrap, […], een meesterstuk van beeldhouwkunst, uitgevoerd in wit marmer.” Pas achter die trap zou het eigenlijke theater beginnen.

Tot uitvoering van dit plan kwam het nooit, al is er wel een voorafspiegeling in te herkennen van het theater dat later zou verrijzen aan de Reguliersbreestraat in Amsterdam. Met de voorbereiding van dat bouwproject was Tuschinski in de zomer van 1917 begonnen. Twee van dit soort megaprojecten tegelijkertijd in goede banen leiden, was misschien wat veel gevraagd. Maar toen eind mei 1919 het bericht kwam dat nog dat jaar aan de Nieuwe Binnenweg het WB-Theater zou verrijzen (zaalcapaciteit 1500 plaatsen), vond Tuschinski dat hij echt iets moest doen om niet achterop te raken. Het besluit viel om Thalia radicaal op te pimpen.   

Het resultaat was een poppenhuisvariant van de megalomane fantasie die Tuschinski tegenover het stadhuis aan de Coolsingel had willen neerzetten. Hij kocht het pand naast Thalia om zijn bioscoop een breder, monumentaal front en een rijk versierde ontvangsthal te kunnen geven. De theaterzaal kreeg ook een volledig nieuw aanzien. Qua stijl was het bouwwerk geïnspireerd op het ontwerp voor het Theater Tuschinski in Amsterdam, architect Klaphaak en decoratieschilder Pieter den Besten maakten ook deel uit van het team dat daar aan het werk was. Het vernieuwde Thalia opende op 7 november 1919 na een bouwperiode van ruim vier maanden.

De Bioscoop-Courant, een vakblad voor de filmbranche, noemde het nieuwe Thalia kort na de opening “een bioscooppaleis van sprookjesachtige pracht” en Tuschinski een “groote pionier op bioscoopgebied”. Het Rotterdamse Weekblad voor Israëlitische Huisgezinnen was ook vol bewondering:

''In een ongelooflijk korten tijd is daar aan de Hoogstraat een arbeid verricht, die in het land van den dollar niet verbeterd kan worden. Er moet wel hard gewerkt zijn om zulk een resultaat te kunnen bereiken. Maar het is geen revolutiearbeid die hier verricht is. Door eendrachtige samenwerking van kunstenaars, is hier op bioscoopgebied werkelijk iets grootsch geschapen. Zonder overdrijving mag hier van een bioscoop-paleis gesproken worden, dat in ieder opzicht niet licht overtroffen zal worden. Vooral de groote hal, zal op den bezoeker bij het binnentreden een grootschen indruk maken. De grondstoffen, die voor deze hal verwerkt zijn, het kostbare marmer, de fijnste houtsoorten, de prachtige metalen, de kleurrijken tapijten, zijn hier op kunstzinnige wijze tot een geheel verwerkt, die vooral ook den lastgever eer aandoet. De heer Tuschinski heeft hiermede blijk gegeven, dat hij niet van uitzonderlijke praal houdt, maar dat zijn artistiek gevoel alleen door het beste te verlangen, bevredigd kan worden.''