Nieuwe Waterweg en de groei van de stad

Inleiding

Havenontwikkeling

Groei

Volkshuisvesting

In de Rotterdamse haven worden jaarlijks honderden miljoenen tonnen aan goederen overgeslagen. Volgens de website 'Port of Rotterdam' van het Havenbedrijf ging het in 2021 in het totaal om 468,7 miljoen ton goederen. In het afgelopen jaar bezochten 29.451 zeeschepen en 92.552 binnenvaartschepen de Rotterdamse haven. Mainport Rotterdam heeft een aanzienlijke impact op de werkgelegenheid, inkomsten en welvaart voor Nederland en daarbuiten. Het besluit tot de aanleg van een vaarweg tussen Hoek van Holland en Maassluis in 1858 staat aan de basis van een snelle succesvolle groei van de Rotterdamse haven aan het einde van de 19e eeuw.

een kaart van de maas


Kaart uit 1857 van de Nieuwe Maas en het Scheur waarop met rode lijnen is aangegeven waar de doorgraving van het kanaal gesitueerd is. De kaart maakt onderdeel uit van het rapport van de Raad van den Waterstaat. Collectie Kaarten en Plattegronden. RI-90B

Waterweg naar zee

Op 9 maart 1872 vaart de stoom-radarboot 'Richard Young' van de Great Eastern Railway Company als eerste schip door de nieuw gegraven vaarverbinding tussen Hoek van Holland en Maassluis. Het schip is eerder door het Voorns Kanaal binnengekomen en vertrekt via de nieuwe monding. De 'Richard Young' is een van de schepen die de verbinding Harwich-Rotterdam zal gaan onderhouden. Aan boord bevinden zich een aantal genodigden zoals G.S. Pieters van Hudig & Pieters cargadors, bankier Marten Mees, scheepvaartman Antoine Plate (mede grondlegger van de NASM, de latere Holland-Amerlikalijn) en zijn vader F.J. Plate, voorzitter van de Rotterdamse Kamer van Koophandel. Niet uitgenodigd zijn vertegenwoordigers van de naar schatting 950 arbeiders die geholpen door 4 locomotieven, 22 paarden en 25 vletaken de doorgraving in negen jaar weten te realiseren.

De Nieuwe Waterweg zou definitief een einde maken aan de slechte bereikbaarheid van Rotterdam. Door de groei van het scheepvaartverkeer en de toename van de omvang van de zeeschepen is het in 1827 gegraven kanaal door Voorne te smal en te ondiep geworden. Een goede bereikbaarheid van Rotterdam dient de belangen van de stad maar natuurlijk ook van het land. De opdracht te onderzoeken welke  ontwerpen voor een betere vaarweg mogelijk zijn, komt dan ook van Johan Thorbecke, de minister van Binnenlandse Zaken. Het eindadvies van de 'Raad van den Waterstaat' onder aanvoering van Pieter Caland verschijnt in 1858 en beveelt een doorgraving aan dwars door de duinen bij Hoek van Holland. 

 

Sepia foto van baggermolen.


Een baggermolen aan het werk voor de aanleg van de Nieuwe Waterweg. Ca. 1867-1870 (geschat). Fotograaf J. van Gorkom jr. Collectie Vroege Foto's 4187 XXVIII-10-02-4

In 1863 worden de werkzaamheden gestart met de bouw van directiekeet, tevens de eerste bebouwing van het dorp Hoek van Holland. Na een jarenlange voorbereiding steekt op 31 oktober 1866 de Prins van Oranje symbolisch de eerste spade de grond in. Na de opening van de Nieuwe Waterweg in 1872 duurt het als gevolg van nieuwe verzandingen nog tot 1895 voordat de route van zee naar de Maasstad volledig in gebruik is.

Arbeiders poseren op de pier in aanbouw.
doorgraving Hoek van Holland Nieuwe Waterweg Pier
Nieuwe Waterweg doorgraving Hoek van Holland

Drie afbeeldingen uit een reportage van fotograaf J. van Gorkom jr over de werkzaamheden rond de doorgraving en aanleg van de Nieuwe Waterweg bij Hoek van Holland. 1867-1870 (geschat).

Groeiende stad

De Nieuwe Waterweg is de belangrijkste stimulans van de snelle ontwikkeling van de Rotterdamse haveneconomie, maar andere factoren dragen evengoed bij aan dit succes. Een belangrijke rol speelt  de snelle industrialisatie van Duitsland in het midden van de 19e eeuw en de daarmee samenhangende behoefte aan grondstoffen. Via Rotterdam heeft Duitsland een goede verbinding tussen het Ruhrgebied en de Noordzee. Ook de afschaffing van de tolheffingen op de Rijn volgens de Acte van Mannheim in 1868 is van invloed op de toename van de transporthandel. Het tempo waarin directeur Gemeentewerken G.J. de Jongh tussen 1879 en 1910 enorme hoeveelheden hectares aan havens laat graven zorgt ervoor dat de stad de almaar toenemende vraag naar havencapaciteit steeds een stapje voor kan zijn. In deze periode investeert het gemeentebestuur bijna 80 miljoen gulden in de haveninfrastructuur.

Dankzij de Nieuwe Waterweg en alle moderne nieuwe havens verandert Rotterdam in enkele decennia van een handelsstad in een transitostad. De overslag van goederen wordt de belangrijkste economische inkomstenbron. Aan de nieuwe economie kleven ook nadelen. Het uiterlijk van de vroegere koopmansstad ondergaat een metamorfose. Decennialang gaat alle aandacht uit naar havens, mechanisatie, infrastructuur en bedrijvigheid; voor het behoud van de schoonheid van de voormalige koopmansstad is nauwelijks oog. Voor de vele de arbeiders die vanuit het platteland naar Rotterdam trekken om werk te vinden in de nieuwe economie is het leven niet makkelijk. Het werk in de haven is zwaar en het bestaan onzeker. De mechanisatie van de kolen- en graanoverslag aan het begin van de twintigste eeuw leidt tot een reeks stakingen onder havenarbeiders. Daarbij komt dat er aan het einde van de 19e eeuw grote woningnood bestaat die zorgt voor belabberde woonomstandigheden voor de nieuwe arbeiders. Volkshuisvesting is geen gemeentelijk taak en het zal daarom nog tot na de Eerste Wereldoorlog duren voordat een begin gemaakt wordt met sociale woningbouwprojecten.

De nieuwe economie zorgt voor enorme groei van de stad zowel in inwoneraantallen als in grondgebied. Deze expansie begint met 'de sprong naar zuid' in 1867. Het geannexeerde gebied aan de overkant van de Maas op het eiland Feijenoord wordt omgetoverd in een spoorweg- en havengebied. Veel van het grondgebied van Katendrecht en het voormalige dorp Charlois verdwijnt in de moderne nieuw aangelegde Rijn-, Maas- en Waalhavens die samen bijna 400 hectaren beslaan. De nieuwe werkgelegenheid in Rotterdam trekt werkzoekenden uit alle delen van het land. Tussen 1850 en 1920 groeit de bevolking van 90.000 naar 500.000 inwoners.
 

een graanelevator stort graan. Veel stof te zien.



Uit de serie Havenbeelden uit ca. 1930 door Andor von Barsy. Boven: een graanelevator stort graan in het ruim van een schip, ca. 1930. Onder: een graanelevator aan het werk. en een drijvende grijperkraan in actie. Collectie Havenbelangen 4002. FD-3208, FD-3209, FD-3189.

 

een storting van graan. Daarachter trekt iemand aan de opening.

 

 

 

 

foto van een hijskraan

 

 

 

 

meerdere graanelevators in de maashaven.


Een rij graanelevators in de Maashaven. F.H. van Dijk. 1930 Collectie Vroege foto's 4187 1976-15545

Meer lezen

Online

Bibliotheek (selectie)

  • Op weg naar een moderne infrastructuur, 1815-1880. In: Stad van formaat : geschiedenis van Rotterdam de negentiende en twintigste eeuw / Paul van der Laar, 2007;  pag. 47-88
    Signatuur S11 B 52
  • De havens van Rotterdam Transitopolis, 1880-1914. In: Stad van formaat : geschiedenis van Rotterdam de negentiende en twintigste eeuw / Paul van der Laar, 2007;  pag. 91-117
    Signatuur S11 B 52
  • Taken van gemeentelijk belang, 1815-1915. In: Stad van formaat : geschiedenis van Rotterdam de negentiende en twintigste eeuw / Paul van der Laar, 2007;  pag. 47-88
    Signatuur S11 B 52
  • De groei van de grote werkstad : een studie over de bevolking van Rotterdam / P.J. Bouman en W.H. Bouman. -  Assen : Van Gorcum, 1952
    Signatuur S11 A 30
  • Memoires van een havenarbeider / Hein Mol, van aantekeningen en nawoord voorzien door Tony Jansen en Jacques Giele. - Nijmegen : Socialistiese Uitgeverij Nijmegen (SUN), 1980. - Sunschrift ; 144
    Signatuur III F 42
  • Het elevator-bedrijf in de Rotterdamsche haven 1908-1933 / door Ch. A. Chocheret ; in opdracht van de Graan-Elevator Maatschappij (GEM). - Rotterdam : Nijgh en Van Ditmar, 1933
    Signatuur X C 57
  • De Nieuwe Waterweg van Rotterdam naar zee : met eene kaart van het nieuwe zeegat aan den Hoek van Holland. - Rotterdam : P.M. Bazendijk, 1872
    Signatuur XV E 24
  • Werkers aan de Waterweg (reeks 1 - 1972, reeks 2 - 1974) met twintig profielen van 'werkers' zoals een baggeraar (Adriaan Volker), een ingenieur (Pieter Caland), een scheepsbouwer (Bart Wilton), een arbeidersleider (Hein Mol), een koopman (D.G. van Beuningen) en 15 anderen. - Rotterdam : Donia Pers, 1972/1974
    Signatuur VII A 1 en VII A 2
  • Honderd jaar Nieuwe Waterweg : feestrede door A.J. Teychiné Stakenburg. In Rotterdams Jaarboekje 1972 pag. 161-172
  • Vlucht na victorie : Lodewijk Pincoffs (1827-1911) / Bram Oosterwijk. - Schiedam : International Books, 1979. - Historische werken over Rotterdam - Historisch Genootschap Roterodamum ; 21
    Signatuur S 12 B 21
  • Karakterschets : A.G. Kröller. Uit: De Hollandsche Revue. - Jrg. 1, nr. 6 (juni 1896) ; p. 352-367. Over de bootwerkersstakingen en andere havenconflicten vanuit het perspectief van A.G. Kröller, directeur van de firma Muller en Co.
    Signatuur II C 391
  • Historische atlas van Rotterdam : de groei van de stad in beeld / Paul van de Laar en Mies Jaarsveld. - Amsterdam : SUN, 2004
    Signatuur IX E 5
  • Naar Rotterdam : immigratie en levensloop in Rotterdam vanaf het einde van de negentiende eeuw / Paul van de Laar, Leo Lucassen, K. Mandemakers. - Amsterdam : Aksant, 2006
    Signatuur V D 46
  • Rotterdam in de jaren 1880-1900 : een nieuw tijdperk in de bevolkingsgroei en de woningbouw /  R. Waardenburg. In: Rotterdams Jaarboekje 1968; pag. 262-304

Bewegend Beeld (selectie)

  • De stad die nooit rust :  "Van Visschersdorp tot Wereldhavenstad" / Andor von Barsy;  producent Transfilma, m.m.v. het Gemeentebestuur van Rotterdam, 1928. Speelduur 00:44:39 min. (Pieter Caland en Nieuwe Waterweg op 00:06:05 min.). Collectie 4016 BB-0928
  • Eén uit duizenden : de gebeurtenissen van één der duizenden binnenkomende zeeschepen op de reis van buitengaats de Nieuwe Waterweg tot gemeerd voor de kade te Rotterdam / Cornelis Dingeman, Leendert Starrenburg, 1948/1949. Speelduur 00:30:00 min. Aangeboden aan Havenvereniging Rotterdam bij haar 10-jarig bestaan. Collectie 4016 BB-1576
  • Met bestemming Rotterdam / B.A. Strasters, R.W.L. Lagendaal, 1949-1956 (amateurfilm). Speelduur 00:29:24 min. Collectie 4016 BB-6048
  • Haven van Rotterdam / maker onbekend. Deel I en II (00:23:47 min). Laden en lossen, schepen en landverhuizers. Collectie 4016 BB-0719-1 en BB-0719-2
  • De Nieuwe Maas en omliggende havens / G.P. Spoel, 1926-1932. Speelduur 00:06:40 min. Collectie 4016 BB-7531
  • In en om de Rotterdamse haven / producent Daguerre Rotterdam, 1930-1939. Speelduur 00:13:00 min. Collectie 4016 BB-1121

Archieven (selectie)